سوال
إمام حسن (ع) در چه سالی متولد شد؟ و در چه سالی صلح نامه بین آن حضرت و معاویه امضا شد؟ کدام یک از همسرانش با نیرنگ معاویه آن حضرت را مسموم کرد؟ مدت زمان خلافت آن حضرت چند سال بود؟ و مشهور ترین صفات آن حضرت چیست؟

پاسخ
پاسخ اجمالی:
امام حسن پسر علی بن ابی طالب (ع) در شب نیمه ماه مبارک رمضان، سال سوم هجرت در شهر مدینه دیده به جهان گشود. در سن 37 سالگی با وی برای خلافت و جانشینی امام علی (ع) بیعت شد. مدت امامت حضرتش شش ماه و سه روز به طول انجامید. پس از آن تحت شرایط و عوامل خاص در سال 41 ه.ق با معاویه صلح کرد و به مدینه مراجعت نمود و مدت ده سال در مدینه زندگی کرد، سرانجام با دسیسه و نیزنگ معاویه به دست همسرش (جعده دختر اشعث کندی) به شهادت رسید و در قبرستان بقیع در کنار قبر مادربزرگش فاطمه بنت اسد (ره) به خاک سپرده شد.
به اعتراف دوست و دشمن، در فضایل و کمالات اخلاقی انسانی کامل بود: قرابت و نزدیکی آن حضرت به رسول الله (ص)، علاقه و محبت پیامبر نسبت به وی، دارا بودن بیشترین شباهت به رسول الله، یکی از مصادیق آیۀ تطهیر و حدیث کساء بودن، حضور با پیامبر در جریان مباهله، تواضع و سخاوت فراوان، عبادت زیاد، به اتفاق برادرش (امام حسین) سرور جوانان بهشت بودن، برخی از بارزترین خصائص و ویژگی های اخلاقی و کمالات آن حضرت است.

پاسخ تفصیلی:
امام حسن، پسر علی بن ابی طالب، پسر عبد المطلب، پسر هاشم، پسر عبد مناف، سرور جوانان بهشت است.[1]
بنابه روایت مشهور بین شیعه و اهل سنت،[2] امام حسن (ع) در شب نیمۀ ماه مبارک رمضان، سال سوم هجرت در شهر مدینه دیده به جهان گشود.[3] البته نقل های ضعیفی هم وجود دارد که یکی از آنها زمان ولادت آن حضرت را ماه شعبان ذکر می کند. شاید این تاریخ با تاریخ ولادت امام حسین اشتباه شده باشد.
کنیه اش ابو محمد است. این کنیه را پیامبر اکرم (ص) به امام حسن داد.[4] در هفتمین روز ولادتش حضرت فاطمه (س) قنداقۀ امام حسن را – در پارچه ای از حریر بهشتی که جبرئل برای پیامبر آورد – خدمت پدر آورد. پیامبر (ص) نام حسن را بر وی نهاد.
لقب های آن حضرت عبارت اند از: سعید، زکی، مجتبی و تقی.[5]
هنگام ارتحال ملکوتی پیامبر (ص) امام حسن (ع) هفت سال و چند ماه، یا هشت سال داشت. زمانی که امامت بعد از علی (ع) به ایشان رسید، حضرتش 37 ساله بود.[6]
شیخ مفید در کتاب ارشاد می گوید: زمان بیعت (امامت) امام مجتبی روز جمعه 21 رمضان سال چهل هجری بود.[7]
مدت امامت آن حضرت شش ماه و سه روز به طول انجامید و در سال 41 ق. بین او و معاویه صلح نامه امضا شد. پس از اجرای صلح، امام (ع) به مدینه مراجعت نمود و مدت ده سال آخر عمر شریفش را در آن جا ساکن بود، که در تاریخ 28 صفر سال پنجاه هجری همزمان با سال روز رحلت پیامبر اسلام (ص) در سن چهل و هفت سالگی[8] به دست همسرش جعده (دختر اشعث کندی) از طریق سم به شهادت رسید.
این حادثه با دسیسه و نیرنگ معاویه و وعدۀ ازدواج با پسرش یزید بن معاویه صورت پذیرفت. سرانجام امام (ع) با نوشیدن زهر به دست همسرش و پس از چهل روز تحمل مریضی[9] به دیدار حق شتافت و امام حسین (ع) پس از مراسم غسل و کفن برادرش را در کنار مقبره مادر بزرگشان فاطمه بنت اسد (ره) در قبرستان بقیع به خاک سپرد.[10]
تاریخ نویسان درباره امام حسن مجتبی (ع) فضایل و مناقبی را ذکر کردند که برخی از آنها چنین است:
1. نام گذاری امام حسن از سوی خداوند
جابر بن عبدالله می گوید: هنگامی که حضرت زهرا امام حسن (ع) را به دنیا آورد، به امام علی (ع) گفت: برایش نام انتخاب کن. علی (ع) فرمود: من در نام گذاری این فرزند بر پیامبر (ص) پیش نمی گیرم. قنداقۀ امام حسن را خدمت رسول الله (ص) آوردند و گفتند، یا رسول الله، برایش نام انتخاب کن. پیامبر فرمود: در این نام گذاری بر خدای متعال سبقت نمی گیرم. پس خدای متعال به جبرئیل وحی فرستاد که محمد (ص) صاحب فرزند شد، به جانب وی برو، تبریک بگو، و به او بگو که علی نسبت به تو مثل هارون است نسبت به موسی، پس نام فرزند هارون را بر وی بگذار. جبرئیل بر پیامبر (ص) فرود آمد، تولد فرزند را از جانب خداوند بر وی تبریک گفت و گفت: خدای متعال فرمود: نام مولود فاطمه را به اسم پسر هارون نام گذاری کن. پیامبر فرمود: نام پسر هارون چیست؟ جبرئیل گفت: شبر.
پیامبر (ص) فرمود: زبان ما عربی است! پس جبرئیل در جواب گفت: او را حسن نام بگذار و پیامبر نام حسن را برایش برگزید.[11]
2. امام حسن (ع) سرور جوانان بهشت
جابر از پیامبر (ص) نقل می کند: هر کس خواست سرور جوانان بهشت را ببیند، پس به چهره حسن بن علی (ع) نگاه کند.[12]
3. هیبت و ابهت امام حسن (ع) هیبت رسول خدا (ص)
ابن علی رافعی از پدرش، از جده اش زینب دختر ابی رافع، نقل می کند: حضرت فاطمه با دو پسرش حسن و حسین (ع) خدمت رسول الله (ص) رسید … و فرمود: این دو پسرانت هستند، پس چیزی به ارث و یادگار آن دو را بیاموز، پیامبر (ص) چنین دربارۀ آنها فرمود: “حسن هیبت و ابهت مرا دارد، و اما حسین دارای جود و بخشش و شجاعت من است". مؤید این روایت، روایتی است که محمد بن اسحاق نقل کرده است. کسی در شرافت بعد از رسول خدا (ص) به حسن بن علی (ع) نرسیده است. وی می گوید من در مسیر مکه خود شاهد بودم که امام حسن (ع) از مرکبش پایین آمد و پیاده می رفت از همراهانش کسی نماند، مگر این که او نیز از مرکبش پیاده شد، حتی سعد بن ابی وقاص هم پیاده شد و در کنار حضرت راه می رفت.[13]
4. امام مجتبی (ع) شبیه ترین مردم به رسول خدا (ص)
از انس بن مالک نقل شده است که کسی در شباهت به رسول الله (ص) مانند حسن بن علی (ع) نبود.[14]
5. شدیدترین ابراز محبت های رسول خدا (ص) نسبت به امام مجتبی (ع)
در کتاب صحیح مسلم روایتی است که پیامبر (ص) دربارۀ امام حسن می فرماید: “من حسن را دوست می دارم، خدایا تو نیز او را و هر کسی که او را دوست می دارد، دوست بدار".[15]
در روایتی دیگر از براء بن عازب آمده است، من دیدم که حسن بر دوش رسول الله (ص) بود، در حالی که می فرمود: “خدایا من او (حسن) را دوست می دارم، تو نیز او را دوست بدار".[16]
6. زهد و عبادت امام حسن (ع)
در کتاب امالی آمده است: امام مجتبی عابدترین، زاهدترین و با فضیلت ترین مردم زمانش بود و زمانی که عازم حج می شد، با پای پیاده می رفت و گاهی هم پا برهنه، امام حسن (ع) زمانی که یاد مرگ می کرد می گریست و هنگامی که به یاد قبر و قیامت می افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می شد.[17]
7. بذل و بخشش در راه خدا
امام مجتبی اهل جود و بخشش بود و در میان مردم به این خصلت معروف بود. روایات فراوان در این باره آمده است. علامه مجلسی صاحب کتاب بحار الانوار از حلیة الاولیاء نقل می کند: امام حسن (ع) دو بار تمام زندگی اش را در راه خدا بین مستمندان تقسیم کرد.[18]
8. تواضع و محبت نسبت به فقرا
ابن شهر آشوب در کتاب الفنون از احمد مؤدب و کتاب نزهة الابصار از ابن مهدی نقل می کند: امام حسن (ع) در حال گذر از جایی بود، دید عده ای از فقرا بر زمین نشسته اند و مقداری نانِ خشکِ خورد شده در سفرۀ آنها است و مشغول خوردن هستند، از حضرت دعوت کردند از آن نان خشک میل کند، حضرت از مرکب پیاده شد در کنارشان نشست و از آن نان میل کرد، به برکت وجود امام نان آن قدر زیاد شد که همه از آن خوردند و سیر شدند، پس از غذا امام مجتبی (ع) از آنها دعوت کرد و در منزل خود از آنان پذیرایی نمود و … .[19]
مشابه این گونه روایات و ده ها آیۀ قرآن که درباره فضایل و مناقب اهل بیت و امام مجتبی وارد شده، فراون است[20] و به همین مقدار درباره آن حضرت اکتفا می کنیم. درباره فضیلت و شخصیت امام حسن (ع) همین مقدار بس که آن حضرت از اهل بیت (ع) است، کسانی که خداوند پلیدی را از آنان دور کرده و آنان را پاک و مطهر گردانید،[21] و از کسانی است که رسول خدا (ص) به اتفاق آنان با نصارای نجران مباهله کرد.[22]

[1] تهذیب ‏الأحکام، ج 6، ص 40.
[2] إعلام‏الوری، ج 1، ص 206؛ صلح الامام الحسن (ع)، ص 25.
[3] جعفر مرتضی العاملی، الحیاة السیاسیة للامام الحسن (ع)، ص 9.
[4] سید محسن، امین، اعیان الشیعة، ج 1، ص 567 .
[5] صلح امام حسن (ع)، ص 25.
[6] إعلام‏الوری، ج 1، ص 206.
[7] اعیان الشیعة، ج 1، ص 207، نقل از ارشاد شیخ مفید.
[8] اعیان الشیعة، ج 1، ص 567 نقل از ارشاد شیخ مفید.
[9] اعیان الشیعة، ج 1، ص 576.
[10] إعلام‏الوری، ج 1، ص 207.
[11] إعلام‏الوری، ج 1، ص 211- 212.
[12] إعلام‏الوری، ج 1، ص 211.
[13] إعلام‏الوری، ج1 ، ص 212.
[14] بحارالأنوار، ج 43، ص 338
[15] بحارالأنوار، ج 37، ص 74.
[16] همان.
[17] امالی، شیخ صدوق، ص 179.
[18] بحارالأنوار، ج 43، ص 340.
[19] ابن شهر آشوب، المناقب، ج 4، ص 24.
[20] نک: فضائل الخمسة من الصحاح الستة، فیروز آبادی.
[21] نک: تفسیر آیۀ تطهیر در تفاسیر المیزان، نمونه و…
[22] نک: تفسیر آیۀ تطهیر ؛ و کتاب های پیرامون مباهله.